دلتاس

شهادت محمد بن ابي بكر از ياران امام علي (ع)

اكنون اين سؤال پيش مي آيد كه چرا حضرت علي عليه السلام محمد بن ابي بكر را كه جواني نوخاسته(54) بود به حكومت مصر گماشت؟ از لابلاي تواريخ مي توان دلايل ذيل را براي اين انتخاب ذكر كرد: 1 حضرت علي عليه السلام هنگامي كه محمد بن ابي بكر را بر مصر گماشت، اوضاع مصر آرام بود و معاويه و عمروعاص نيز ابتدا اقدامي براي تصرف آنجا انجام ندادند، ولي پس از فراغت از جنگ صفين و مسئله حكميت، مهياي حمله به مصر شدند؛ چنان كه عزلت نشينان عثماني نيز ابتدا انگيزه جنگ و ستيز مسلحانه و فتنه انگيزي نداشتند و به گفته قيس بن سعد حاكم قبلي مصر، «مردماني آرام»(55) بودند، ولي پس از جنگ صفين كار را بر محمد بن ابي بكر در مصر مشكل كردند.

از اين رو در همان نخستين ايام حكومتش بر مصر نامه اي به معاويه نوشت كه در آن حضرت علي عليه السلام را تنها شخص لايق امامت و خلافت دانسته بود و معاويه را نفرين شده، فرزند نفرين شده خوانده بود و خطاب به وي اظهار داشت: «تو و پدرت همواره براي دين غائله برپا مي كرديد و براي خاموش كردن پرتو خدا مي كوشيديد و به اين منظور لشكرها فراهم كرده، مالها هزينه كرديد و با قبايل در اين مورد هم پيمان شديد. محمد در جواب معاويه نوشت كه در مسئله عثمان از وي پوزش نمي خواهد و از معاويه انتقاد كرد كه به خيال خود محمد را اندرز مي دهد و نيكخواه اوست و تأكيد كرد كه از كشته شدن و مثله گشتن نمي هراسد و اميد پيروزي در اين جنگ را دارد و به معاويه هشدار داد كه خداوند جزاي ستمكاري وي نسبت به مسلمانان را خواهد داد و بازگشت همه را به سوي خدا دانست(88) و در جواب عمرو عاص او را دروغگو و اسير شيطان خواند(89).

امام علي عليه السلام از اين درخواست محمد به شگفت آمده، خوشحال گرديد(74) و نامه مفصلي(75) در جواب وي نوشت و در آن راجع به مسائل مختلفي از قبيل قضاوت، مرگ، حساب، ويژگيهاي بهشت و جهنم، امامت، وضو، اوقات نماز، ركوع، سجود، ادب، امر به معروف و نهي از منكر، روزه، اعتكاف، زنادقه و مرد نصراني كه با زني مسلمان مرتكب زنا شده و مطالب ديگر سخن به ميان آورد(76). در اين ميان، سرگذشت محمّد بن ابي بكر به واسطه مسائلي همچون اتهام شركت در قتل عثمان و نقش فعال او در تحولات دوره خلافت امام علي عليه السلام جاي تأمل و تحقيق دارد؛ زيرا گر چه وي در دوره حيات رسول خدا صلي الله عليه و آله و دو خليفه نخستين سن و سال چنداني نداشت، ولي در دوره خلافت عثمان جواني بالغ بود كه موضع مخالف وي عليه خليفه كاملاً آشكار بود.

قاسم بن محمّد بن ابي‌بكر

همچنين در نقل ديگري درباره قاسم گفته است: «سعيد بن مسيب، قاسم بن محمد و ابوخالد كابلي، از جمله راويان و شيعياني بودند كه مورد اعتماد و عنايت حضرت سجادعليه‌السلام بودند. براي قاسم دو كنيه ابومحمد و ابوعبدالرحمن ذكر شده، لقب وي به علت زندگي در مدينه، مدني است[1] قاسم بن محمد بن ابي بكر در سال ۳۶ق در مدينه به دنيا آمد. از امام رضا عليه السلام  روايت شده است كه درباره قاسم بن محمد و سعيد بن مسيب گفته است: «كانا علي هذا الامر،‌ اي علي التشيع. پدرش محمد بن ابي بكر، پسر ابوبكر خليفه اول، بود كه فرزندخوانده امام عليعليه‌السلام  و از اصحاب خاص وي به شمار مي‌رفت.

امام صادق عليه السلام  او را يكي از سه بزرگي شمرده كه در نزد امام سجاد عليه‌السلام از منزلت والايي برخوردار بوده‎اند. وي جد مادري امام صادق عليه السلام بود و از اصحاب نزديك و مورد اعتماد امامان چهارم و پنجم شيعيان به شمار مي‌رفت. قاسم بن محمّد بن ابي‌بكر از بزرگان تابعين و يكي از فقهاي هفت‌گانه مدينه در زمان امام سجاد عليه السلام. [4] قاسم بن محمد در مكتب امام زين العابدين عليه السلام  پرورش يافت و از اصحاب و ياران وي به شمار مي‌رفت. [9] نقل مشهورتر درگذشت او را در سال ۱۰۱ق در مكاني بين مدينه و مكه به نام قُدَيد، ذكر مي‎كند. بنابر گزارش‌هاي مشهور تاريخي، قاسم بن محمد، جد مادري امام صادق عليه السلام  بوده است.

روايت‌هاي تاريخي درباره وفات قاسم بين سال‌هاي ۱۰۱، ۱۰۲، ۱۰۸ و ۱۱۲ قمري مختلف است. [3]  قاسم دو پسر به نام‎هاي محمد و عبدالرحمن و دختر ديگري به نام ام حكيم نيز داشت. [10] اسم وصيت كرده بود او را در لباس‌هايي كه با آن نماز مي‌خواند، كفن كنند.  تعريف‌ها و توصيف‌هايي در كلمات امامان شيعه براي قاسم بن محمد وجود دارد. روايات بسياري نقل كرده كه مورد استناد راويان متعددي قرار گرفته است. [5] برخي نيز او را از شاگردان امام باقر عليه السلام  مي‌دانند.  ام فروه همسر امام باقر عليه‌السلام  يكي از دختران وي بود.

منبع